Ծես. ընդհանուր պատկերացում ծեսի մասին: Հարիսայի ծես: 21.11.2024
Ծեսը, որևէ սովորույթի կատարումն ու կարգն է: Ընդհանրապես ավանդաբար եկող սովորություն` սովորույթ, որը տարիներ, դարեր շարունակ նույն կերպ կատարվել է, կամ չնչին փոփոխություններով: Տոնը մարդուն ուղեկցում է իր կյանքի ողջ ընթացքում, և հենց այդ ժամանակահատվածում էլ ձևավորվում, զարգանում և սովորույթի է վերածվում: Տոնն արդեն իսկ ուրախություն է, ցնծություն, միասնականության գաղափար: Ազգերի, մարդկության «կյանքի» ընթացքում որոշ ծեսեր մոռացվում են, նորերն են ստեղծվում, եղածները փոփոխվում են: Եթե ամեն սերունդ ծեսին իր կյանքից մի բան չավելացնի, այն աստիճանաբար կմարի: Իրականացնումը դպրոցում ինքը ծես է` կրթական ծես, որի իրագործումը կրթական գործընթացում կրթություն է կյանքով: Ծեսերն այսօր մենք իրականացնում ենք որպես գործունեության ձև, որով ապրում ենք` խաղում է, երգում, պարում, ընկալում ու ճանաչում: Որքան էլ կարևոր են հնուց փոխանցված ծեսերն ու ավանդույթները, դրանց նորացումն ու, առավել ևս, նորերի ստեղծումը նույնպես են:
«Հարիսայի Ծեսը» կրթահամալիրյան այն սիրելի օր-տոներից է, որին նախորդում է մի ողջ շաբաթվա նախագծային գործունեություն, էլ չասենք, որ ծեսն ունի իր նախածեսը՝ ԹԹվի ծեսը: Կրթահամալիրում դժվար է պատկերացնել հարիսան առանց թթվի: Ստացվում է, որ ծեսից ծես ծնվեց, կապվեցին միմյանց, հարստացնելով գաղափարը: Հարիսայի ծեսը կրթահամլիրի տոնի անբաժան մասն է, օրը տոնախմբությունից զատ, նշանավորովում է նաև ավանդական հարիսայի համտեսով՝ մեծով-պստիկով, որպես միասնականության, մեկ սեղանի շուրջ նստելու, սիրելի ուտելիքի վայելքի ընթացք:
Հարիսան հայկական ազգային ուտեստ է: Մեր նախնիներն այն պատրաստել են ձավարեղենից, ինչը նախնական մշակման է ենթարկվել սանդի եւ երկանքի միջոցով(տես այս հղումով), որոնք հայկական գործիքներ են: Ի վերջո, լինելով հյուրասեր ազգ, չէին կարող ուտելիքին որպես խորհուրդ ու միավորելու ևս մեկ խթան չնայել: Խոհանոցը մշակույթի մի մաս է, իսկ մշակույթը` պատմության. հացահատիկային ճաշատեսակները պետք է կապել նստակեցության հետ, հետեւաբար հացահատիկային կերակուրը չի կարող քոչվոր(բնակության վայրը անընդհատ փոխող) ժողովրդի ազգային ուտեստ համարվել, այստեղից էլ բխումը հենց հայի աշխատասեր լինելու ու իր գործին նվիրյալ լինելու ազգային բնութագիրը:
Պատահական չէ, որ հայերենում խոհարար բառը նշանակում է “միտք անող մարդ”: Եթե կտրվենք ազգային խոհանոցից, ապա չենք կարող խոսել նաեւ ազգային երաժշտության, գրականության, ճարտարապետության եւ այլնի մասին: Ասում են՝ 2000 տարի առաջ հարիսա ենք կերել: «Հարիսայի ստեղծման օրն ու ժամանակը դժվար է ասել, բայց պատրաստման եղանակն ու գործիքները հայկական են: Պատրաստել են ձավարից, որը զուտ հայկական մթերք է, միայն հայերն են նրա մշակմամբ զբաղվել, թոնիրը, որի մեջ եփել են, նույնպես հայկական է: Հարիսա պատրաստում են գառան կամ հավի մսից, նաև ուտելի խոտաբույսերից ու բանջարեղենից:
«Առաջին նստակյաց տնտեսություն ունեցվող ժողովուրդը, այսինքն այն մարդիկ, ովքեր նստակյաց ապրել ու հաց են մշակել, հայկական բարձրավանդակի ժողովուրդն է, այսինքն` հայերը: Այս ամենը ամրագրված է ժայռապատկերների վրա, որտեղ պատկերված են արորը, գութանը, հացահատիկը: Եթե հացահատիկ կա, նշանակում է արդեն, որ հայկական է: Նույնիսկ մեր պատմիչներից գիտենք, որ հայկական բանակը առվազն 2000 տարի օրը սկսել է հարիսա ուտելով ու մինչ այսօր էլ այդպես է»: Պատրաստել են հանդիսավոր օրերին (հարսանիք, ժողովրդական տոներ և այլն)։ Կճուճի մեջ թոնրում ողջ գիշեր եփելուց հետո կերել են մեծ մասամբ կիրակի առավոտյան։ Համարվում է Հայաստանի ազգային ճաշատեսակը։
Ավանդապատում.
Երբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Խոր վիրապից դուրս գալով, գալիս է Վաղարշապատ, վաթսուն օր շարունակ քարոզ է կարդում տեղի հեթանոս հայերին, որոնք հետաքրքրությամբ լսում են նրան։ Աղքատներին ճաշ տալու համար նա հրամայում է գյուղացիներին շատ յուղ ու ոչխար բերել։ Երբ բերում են յուղն ու ոչխարը, Լուսավորիչը մորթել է տալիս ոչխարները. մեծ-մեծ կաթսաներ են դնում կրակների վրա, միսը լցնում մեջը և կորկոտն (ձավարը) էլ վրան։ Այնուհետև նա հրամայում է հաստաբազուկ կտրիճներին՝ խառնել կաթսայում եղած միսը, ասելով՝ հարեք զ՛սա։ Այդտեղից էլ կերակուրի անունը մնում է հարիսա։
Հարցեր և Առաջադրանքներ
- Ի՞նչ ազգային կերակուրներ գիտեք, և ի՞նչ հետաքրքիր ավանդություններ կան դրանց մասին։
Հարիսա — Երբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Խոր վիրապից դուրս գալով, գալիս է Վաղարշապատ, վաթսուն օր շարունակ քարոզ է կարդում տեղի հեթանոս հայերին, Աղքատներին ճաշ տալու համար նա հրամայում է գյուղացիներին շատ յուղ ու ոչխար բերել։ Երբ բերում են յուղն ու ոչխարը, Լուսավորիչը մորթել է տալիս ոչխարները. մեծ-մեծ կաթսաներ են դնում կրակների վրա, միսը լցնում մեջը և կորկոտն (ձավարը) էլ վրան։ Այնուհետև նա հրամայում է հաստաբազուկ կտրիճներին՝ խառնել կաթսայում եղած միսը, ասելով՝ հարեք զսա։ Այդտեղից էլ կերակուրի անունը մնում է հարիսա։
Տոլմա — պատրաստվում են և՛ մսային, և՛ բանջարեղենային հումքով, լցոնած և փաթաթված՝ «տիլլի»-ի (ուրարտերեն՝ «տոլի» բառը, որը նշանակում է խաղողի տերև, այստեղից էլ տոլմա խաղողի տերևի մեջ լցոնված և փաթաթված ճաշատեսակ), կաղամբի կամ բանջարի տերևի մեջ։
Սպաս —Ըստ նախասիրության, սպասը եփում են նաև զանազան տեսակի բանջարներով (բազուկի թփեր, սիբեխ, կաղամբ և այլն)։ Ուտում են և՝ տաք, և՝ սառը վիճակում։ Սպասը Հայաստանում տարածված ճաշատեսակ է։ Անցյալում գլխավորապես օգտագործվել է կրոնական պահքերին։Սպասի տարատեսակներից է նաև կոլոլակով սպասը, որն իրենից ներկայացնում է մածնապուրի մեջ եփած կոլոլակով ապուր։
Շիլա — Շիլան շատ է տարածված ռուսական խոհանոցում, բազմաթիվ երկրներում նախաճաշի ավանդական ուտելիքն է։ Ավանդաբար շիլան պատրաստում են կավե կամ թուջե թաղարներում՝ ռուսական վառարանում, այժմ նաև կաթսաներում՝ խոհանոցային ջեռոցների վրա եփելով, կամ հատուկ ափսեի մեջ՝ միկրոալիքային վառարանի մեջ դնելով։ - Ո՞րն է Ձեր սիրած ուտելիքը, կարողանու՞մ եք այն պատրաստել։
Հարիսան է։ Այո շատ սիրով պատրաստում ոմ։ - Ի՞նչ է Ձեզ հուշում «Ով աշխատի, նա կուտի» ասույթը։
Նա ինձ հիշեցնում է, որ ով աշխատում է ով տանջվում է նայել ուտելիք է ստանում։
Այս առակը իմ ամնեա-ամենա սիրելի առակներից մենկ է - Գրել պատում «Իմ սիրած հայկական ավանդական ուտեստը» վերնագրով։
https://lilianastepanyan.edublogs.org/2024/11/14/%d5%ab%d5%b4-%d5%bd%d5%ab%d6%80%d5%a1%d5%ae-%d5%b0%d5%a1%d5%b5%d5%af%d5%a1%d5%af%d5%a1%d5%b6-%d5%a1%d5%be%d5%a1%d5%b6%d5%a4%d5%a1%d5%af%d5%a1%d5%b6-%d5%b8%d6%82%d5%bf%d5%a5%d5%bd%d5%b6%d5%a8-14/
ԱՐԵՎԱԼՈՒՅՍԻ ՀԵՔԻԱԹԸ 15.11.2024
Մի մարդ մի աղջիկ ուներ: Այս աղջիկը մի հիվանդություն ուներ, ամեն օր մեկ բարձ էր կարում, եթե չկարեր, այդ օրը օր չէր լինի: Նա կարում էր բարձերն ու շարում տանիքում: Եվ չէր թողնում, որ ծնողները դրանք վաճառեն: Երբ մարդիկ հարցնում էին, նա պատասխանում էր, որ դրանք վաճառքի համար չեն: Թռչունները գալիս էին, թառում բարձերին, բարձերի վրա ձագեր էին հանում, կերակրում, թռչել սովորեցնում և չվում այլ երկրներ: Ամեն գարուն նորերն էին գալիս, հետո կրկին հեռանում և հեքիաթային բարձերի պատմությունը պատմում էին աշխարհով մեկ: Տանիքին, անձրևի ու քամու, արևի տակ՝ բարձերը չէին փչանում. նրանք ավելի էին գեղեցկանում, արևի ճառագայթներից փայլ էին ստանում և փափո՜ւկ-փափուկ էին:
Լուրը հասավ հեռավոր երկրի թագավորի աղջկան: Աղջիկը պահանջեց, որ գտնեն այդ երկիրն ու այդ բարձերի տիրոջը ու դրացից մեկն անպայման իրեն բերեն:
Վեզիրը ճանապարհ ընկավ: Ճանապարհին հոգնեց ու քնեց մի ծառի տակ, թռչունները, որ նստած էին ծառի ճյուղին, սկսեցին խոսել.
– Այս մարդը փնտրում է այն աղջկա տունը, ուր մենք գնում ենք, եթե հետևի մեզ, ապա ավելի արագ կգտնի տունը, որը փնտրում է:
Թռչունները կտցահարեցին քնած վեզիրին, բայց նա ոչինչ չհասկացավ: Բարկացավ թռչունների վրա, վեր կացավ ու շարունակեց ճանապարհը: Երկար հարցուփորձից հետո գտավ քաղաքը, որտեղ ապրում էր աղջիկը: Դեռ հեռվից երևում էր լուսարձակող տունը: Վեզիրը մոտեցավ տանը, բարևեց հորը, մորը, աղջկան և ապա խնդրեց.
– Թագավորի աղջիկը լսել է ձեր կախարդական բարձերի մասին և հրամայել է, որ դրանցից մեկն իր համար գնեմ: Դու չքնաղ ու գեղեցիկ ես,- շարունակեց վեզիրը,- եթե չվաճառես բարձերից մեկը, ապա թագավորի աղջիկն ինձ կզրկի կյանքից: Խղճա ինձ,- խնդրեց վեզիրը:
Աղջիկը խղճաց նրան, թե ուղղակի իր համար միևնույնն էր, թե բարձերից քանիսը կպակասեն՝ ասաց.
– Բարձրացի՛ր տանիք, ընտրիր որը կցանկանաս և տար քեզ հետ: Վճարել հարկավոր չէ:
Վեզիրը դռան մոտ կանգնած հոր ձեռքերում մի քսակ ոսկի թողեց և բարձրացավ տանիք: Մոտեցավ իր ընտրած բարձին, բռնեց այն, որ բարձրացնի, բայց նույն պահին բարձը թռչուն դարձավ, թռավ ու հեռացավ: Վեզիրը գրկեց մյուս բարձը, բայց կրկնվեց նույնը, այս բարձն էլ թռչուն դարձավ ու թևին տալով հեռացավ: Խեղճ վեզիրը որ բարձին մոտենում էր, այն թռչուն էր դառնում ու հեռանում տանիքից: Շուտով բոլոր թռչունները պտտվում էին տան վերևում: Նրանք երամ դարձած հեռացան՝ թողնելով վեզիրին ձեռնունայն:
Վեզիրն իր երկիր վերադարձավ դատարկաձեռն: Թագավորի աղջիկը հրամայեց պատժել վեզիրին: Երեկոյան, երբ հուսահատ վեզիրն այդ մասին պատմեց որդուն ու կնոջը, որդին ասաց.
– Հա՛յր, ես կգնա՛մ և կբերեմ այդ հրաշք բարձերից մեկը:
Ինչ ասեմ, որքան հայրը համոզեց որդուն, որ չանի այդպիսի բան, որդին չհամաձայնեց: Առավոտյան հոր հետ գնաց պալատ, խոնարհվեց արքայադստեր առջև ու ասաց.
– Ձերդ մեծություն, հորս կյանքն իրեն տվեք, և ես կբերեմ ձեր խնդրանքը: Երբ դատարկաձեռն կգամ՝ քեզ լինի և՛ հորս, և՛ իմ կյանքը:
Թագավորի աղջիկը համաձայնեց տղայի հետ: Իմաստունները նրան բացատրեցին, որ ավելի լավ է սպասել, քան զրկվել և՛ վեզիրից, և՛ ցանկացածից:
Երիտասարդը ճանապարհ ընկավ: Ճանապարհին հոգնած քնեց ծառի տակ: Ծառի ճյուղին նստած թռչունները սկսեցին խոսել.
– Այս երիտասարդը գնում է բարձ բերի իր թագավորի աղջկա համար: Այդ բարձերը լցված են աղջկա երազանքներով, և միայն նա կկարողանա դրանք վերցնել, ով կսիրի աղջկան, ով իր սերը կտա երազանքների փոխարեն: Բարձերը կդառնան իրական, և նա կկարողանա տանել թագավորի աղջկա համար: Եթե այս երիտասարդը հետևի մեզ, ապա արագ կգտնի աղջկա տունը:
Իսկ այդ նույն պահին երիտասարդը քնի մեջ լսում էր թռչունների խոսակցությունն ու մտածում, որ ինքն անպայման պետք է փրկի իր հոր կյանքը:
Երիտասարդը արթնացավ, նայեց ծառի ճյուղերին, տեսավ այն երկու թռչուններին, որոնք խոսում էին, և հասկացավ, որ իր տեսածը երազ չէր: Սպասեց այնքան, մինչև թռչունները հանգստացան և թռան: Ճանապարհին էլ հաց ու ցորեն լցրեց, որ նրանք երբեմն- երբեմն ուտեն և իրենից շատ չհեռանան: Այդպես միասին հասան այն քաղաքը, որտեղ ապրում էր աղջիկը: Դեռ հեռվից երևում էր տների մեջ ցոլցլացող տունը: Այն ասես հրդեհի մեջ լիներ: Տանիքը փայլատակում էր արևի ճառագայթներից ու սեփական ճառագայթներով միանում երկնքին: Երիտասարդը մոտեցավ լույսերի մեջ ողողված տանը: Տանիքը շողշողում էր ու լուսավորում շրջապատը: Թռչունները թռան ու նստեցին բարձերին: Նրանք արդեն իրենց համար բույն էին ընտրում: Երիտասարդն անզուսպ հիացմունքով բարձրացավ տանիք ու գրկեց բարձերից մեկը: Բարձը կորցրեց փայլն ու իրական դարձավ: Նա գրկեց մյուսը, այն նույնպես կորցրեց փայլն ու իրական դարձավ: Թռչունները խառնվեցին իրար, նրանք ճռվողելով պտտվեցին տանիքի շուրջ, և այդ աղմուկից աղջիկը դուրս եկավ տանից: Լույսի փայլն աչքերում և հոգում, նա այնքան չքնաղ էր, որ երիտասարդը ցած դրեց բարձն ու մոտեցավ աղջկան:
– Դու կամուսնանա՞ս ինձ հետ,- ասաց աղջկան:
Աղջիկը ժպտաց: Դրանից նրա աչքերի ցոլանքն ավելի շատացավ, իսկ ժպիտը հմայեց երիտասարդին:
– Ես այս իրերից մեկը պետք է տանեմ իմ թագավորի աղջկա համար, պետք է փրկեմ հորս կյանքը, հետո կվերադառնամ քո հետևից, դու համաձա՞յն ես:
Աղջիկը կրկին ժպտաց ու լուռ խոնարհվեց:
– Կարող ես բոլորը տանել:
Կարծում եմ, որ արդեն հեքիաթն ավարտվեց: Երիտասարդն այդ բարձերից մի քանիսը տարավ իր թագավորի աղջկա համար: Իհարկե մի մասն էլ մնաց թռչունների համար, չէ՞ որ նրանց ձագուկներն իրենց լավ էին զգում այդտեղ:
Արքայադուստրը երջանիկ էր, աշխարհում ոչ ոք չուներ նման փափուկ ու փայլկտացող բարձեր: Տղան իր հոր հետ վերադարձավ աղջկա մոտ: Ամուսնացավ աղջկա հետ, և նրանք այնքան երջանիկ էին, որ դարձել էին արևալույս:
Իմ սիրած Հայկական ավանդական ուտեսնը 14․11․2024
Իմ ամենասիրելի Հայկական ավանդական ուտեստը <Հարիսան> է
Երբ Գրիգոր Լուսավորիչը, Խոր վիրապից դուրս, գալիս է Վաղարշապատ, վաթսուն օր շարունակ քարոզ է կարդում տեղի հեթանոս հայերին, որոնք հետաքրքրությամբ լսում են նրան։
Աղքատներին ճաշ տալու համար նա հրամայում է գյուղացիներին շատ յուղ ու ոչխար բերել։ Երբ բերում են յուղն ու ոչխարը, Լուսավորիչը մորթել է տալիս ոչխարները. մեծ-մեծ կաթսաներ են դնում կրակների վրա, միսը լցնում մեջը և կորկոտն ձավարը էլ վրան։ Այնուհետև նա հրամայում է հաստաբազուկ կտրիճներին՝ խառնել կաթսայում եղած միսը, ասելով՝ հարեք զսա։ Այդտեղից էլ կերակուրի անունը մնում է հարիսա։
Հայաստանում ամենահայտնի և սիրված ավանդական ուտեստներից է հարիսան ՝ շիլայի նման ուտեստ, որը պատրաստվում է մանրացրած ցորենով և հավի մսով: Հարիսան երկար պատմություն ունի հայկական մշակույթում, որը սկիզբ է առել հին ժամանակներից ։
Այդ ոչինչը ես եմ 12.11.2024
Արևելյան մի քաղաքում , ամառվա միջօրեի շոգին, փողոցում , պատի ստվերին պառկած էր ծերունի մի դերվիշ:
Ցնցոտիների մեջ դերվիշը պառկել էր մայթի լայնքին , նվաղուն աչքերը կիսափակ: Քաղաքապետ իշխանը՝ հպարտ ու վես , հագած ճոխ ու զարդարուն , գալիս էր դանդաղ քայլերով , շրջապատված շքախմբով: Փողոցում մարդիկ ոտքի էին կանգնում,կպչում պատերին և խոնարհ գլուխ տալիս անցնող քաղաքապետ իշխանին:
Շքախմբի առաջնորդը , գավազանը թափահարելով , գոռաց դերվիշի վրա.
-Իˆնչ ես մեկնվել մայթի վրա: Չեˆս տեսնում ով է գալիս: Վե′ր կաց, անպատկա′ռ:
-Ես միայն ինձնից մեծի առաջ ոտքի կկանգնեմ,-անվրդով պատասխանում է դերվիշը:
Քաղաքապետը լսում է դերվիշի պատասխանը և հետաքրքրված մոտենում է նրան ու հարցնում.
-Միˆթե ես քեզնից մեծ մարդ չեմ:
-Իհարկե՝ ո′չ: Քեզնից բարձր դեռ շատ աստիճաններ կան: Այոˆ, թեˆ ոչ:
-Այո:
-Դու քաղաքապետ իշխան ես,գիտեմ,որ մեծանաս,իˆնչ պիտի դառնաս,-հարցնում է դերվիշը:
—Նահանգապետ,- պատասխանում է քաղաքապետը:
-Հետոˆ:
-Հետո՝ վեզիր:
-Հետոˆ:
—Փոքրարքա:
-Հետո:
-Սահմանը սա է, մեր բոլորի վրա շահը կա: Նա է ամենից մեծը:
-Ասենք թե՝ շահ դարձար, հետոˆ,- հարցնում է դերվիշը:
-Հետո ՝ ոչինչ,- պատասխանում է քաղաքապետը:
-Ահա այդ ոչինչը՝ ես եմ: Ոտքերիս տակից անցիր, գնա քո ճանապարհը,-նույն անվրդովությամբ պատասխանում է դերվիշը ու նվաղուն աչքերը գոցում….
Առաջադրանքներ
Բառարանի օգնությամբ բացատրի՛ր բառերը։
Միջօրե – կեսօր
դերվիշ – Մահմեդականների թափառական կրոնավոր:
ցնցոտի – Մաշված՝ պատառոտված՝ քրքրված շոր, գրգլյակ:
նվաղուն – նվաղկոտ
վես – Վեհ, սիգապանծ:
շքախումբ – Բարձրաստիճան անձանց և պետության ղեկավարներին, բարձրաստիճան զինվորականներին ևն ուղեկցող զինվորական ջոկատ:
անվրդով – Չվրդովված, առանց վրդովմունքի:
գոցել – փակել
Ինչպիսի՞ն են տեքստում ընդգծված բառերն ըստ կազմության։ Դո՛ւրս գրիր բառերը և նշի՛ր դրանց կազմությունը։
Օրինակ՝ արևելք-բարդ բառ (արև+ ելք), շոգ-պարզ
Կիսափակ – բարդ բառ (Կիսատ + փակ)
ճոխ – պարզ բառ
զարդարուն – ածանցավոր բառ (Զարդարել + ուն)
դանդաղ – պարզ բառ
քաղաքապետ – բարդ բառ (քաղաք + պետ)
առաջնորդ – ածանցավոր (առաջ + նորդ)
անպատկառ – ածանցավոր բառ (Ան + պատկառ)
անվրդով – ածանցավոր բառ (Ան + վրդով)
մարդ – պարզ բառ
բարձր – պարզ բառ
իշխան – պարզ բառ
նահանգապետ – բարդ բառ (Նահանգ + պետ)
փոքրարքա – բարդ բառ (Փոքր + արքա)
Տեքստից դո՛ւրս գրի՛ր գրությամբ ու արտասանությամբ տարբերվող հինգ բառ։
Օրինակ՝ միջօրե – լսում ենք չ հնչյունը,գրում ենք ջ տառով։
Անվրդով, զարդարուն, շոգ, հագնել, մարդ։
Տեքստում ի՞նչ իմաստ են արտահայտում նշված նույնանունները։
Աստիճան – պաշտոններ
սահման –
Բնութագրի՛ր դերվիշին։
Դերվիշը ինքնավստահ էր։
Առակը կարդացե՛ք դերերով։
Դիտի՛ր մուլտֆիլմը։ Մեկնաբանի՛ր առակը։
Հատակագիծ և քարտեզ: Մասշտաբ: Պայմանական նշաններ
Երկրագնդի և նրա առանձին մասերի ուսումնասիրման բազմաթիվ եղանակներ կան:
Երկրի մակերևույթն ուսումեասիրում են նաև նկարով, օդալուսանկարով (ինքնաթիռիցն կարված): Տիեզերքից արված լուսանկարներով, հատակագծերով ու քարտեզներով: Այս եղանակներն իրարից խիստ տարբերվում են: Ի տարբերություն մյուսների հատակագծերն ու քարտեզները ցույց են տալիս, թե տեղանքում ինչ օբյեկտներ կան, ինչպիսին է դրանց փոխադարձ դիրքը, որքան է հեռավորությունները միմյանցից և այլն:
Հատակագիծը տեղանքի փոքր հատվածի մանրամասն գծապատկերն է որոշակի մասշտաբով և պայմանական նշաններով:
Օրինակ’ ձեր բնակավայրի հատակագծում կարող եք գտնել ձեր դպրոցը, մշակութային կառույցները, մարզադպրոցները, փողոցը և տունը: Երևանում և ՀՀ շատ քաղաքների ավտոկանգառներում կան փոքրիկ շինություններ, որտեղ տեղադրված է տվալ քաղաքի հատակագիծը:
Սակայն մեծ տարածքները’ ամբողջ երկրագունդը, մայրցամաքները, հարթավայրերը կամ լեռնաշղթաները, մանրամասն պատկերել հնարավոր չէ: Այդ դեպքում պատկերում են միայն խոշոր և կարևոր օբյեկտները: Այդպիսի պատկերը քարտեզն է:
Քարտեզն ամբողջ երկրագնդի կամ նրա առանձին խոշոր մասերի փոքրացված և ընդհանրացված պատկերն է’ որոշակի մասշտաբով և պայմանական նշաններով:
Պարզ է, որ հատակագծի կամ քարտեզի վրա տարածքներն իրենց իրական չափերով հնարավոր չէ պատկերել: Դրանք պատկերվում են փոքրացված չափերով, իսկ թե քանի անգամ է փոքրացված (տասը, հազար, միլիոն), ցույց է տալիս տվալ քարտեզի կամ հատակագծի մասշտաբը:
Այսպիսով’ մասշտաբը ցույց է տալիս, թե հատակագծի կամ քարտեզի վրա պատկերված տարածքը քանի անգամ է փոքրացված իրական չափերից:
Եթե քարտեզի վրա գրված է 1:1 000 000, դա նշանակում է, որ այդ քարտեզի վրա պատկերված 1 սմ հեռավորությամբ երկու կետերի իրական հեռավորությունը 1000000 սմ (10 կմ) է:
Իսկ ինչպե՞ս կարող ենք օգտվելով քարտեզի մասշտաբից’ հաշվել որևէ երկու կետերի հեռավորությունը: Չափում ենք քարտեզի կամ հատակագծի վրա այդ կետերի հեռավորությունը և այն բազմապատկում մասշտաբով:
Բոլոր հատակագծերն ու քարտեզներն ունեն ոչ միայն մասշտաբ, այլև հատուկ պայմանական նշաններ, որոնք օգտագործվում են ճահիճ, անտառ, ավազային անապատ, օգտակար հանածոյի հանքավայր, երկաթուղի, քաղաք և այլ օբյեկտներ պատկերելու համար: Պայմանական նշանները հանդիսանում են հատակագծերը և քարտեզները ընթերցելու, դրանց բովանդակությունը հասկանալու բանալին:
Հատակագծերի պայմանական նշանների տեսքը և ձևը հիշեցնում են պատկերվող առարկաները և դրանց բնորոշ գծերը:
Կան գծային պայմանական նշաններ, որոնցով պատկերում են գետերը, երկաթուղիները, սահմանները:
Բաժանման հատկությունները
1. Կիրառե՛ք բաժանման հատկությունը և հաշվե՛ք քանորդը. ( 49 + 14 + 28 ) ։ 7 : 13
2. Կատարե՛ք գործողությունները առավել հարմար եղանակով.
ա) ( 24 + 88 ) ։ 8 = 14
գ) ( 450 + 90 + 45 ) ։ 45 = 13
ե) ( 560 + 6300 ) ։ 70 = 980
բ) ( 49 + 140 ) ։ 7 = 27
դ) ( 39 + 1313 ) ։ 13 = 104
զ) ( 144 + 48 + 36 ) ։ 12 = 19
3. Բաժանելին ներկայացրե՛ք բաժանարարին բաժանվող թվերի գումարի տեսքով, ապա կատարե՛ք բաժանումը։
ՕՐԻՆԱԿ. 196 ։ 7 = ( 140 + 56 ) ։ 7 = 140 ։ 7 + 56 ։ 7 = 20 + 8 = 28 ։
ա) 84 ։ 6 = (60 + 24) : 6 = 60 : 6 + 24 : 6 = 10 + 4 = 14:
դ) 927 ։ 9 ,= (900 + 27) : 9 = 900 : 9 + 27 : 9 = 100 + 3 = 103
բ) 96 ։ 8 = (80 + 16) = 80 : 8 + 16 : 8 = 10 + 2 = 12
ե) 169 ։ 13 = (169 + 0) = 169 : 13 + 0 : 13 = 13 + 0 = 13
4. Կատարե՛ք գործողությունները.
ա) 3996 ։ 27 ,
դ) 330264 ։ 139 ,
բ) 66300 ։ 25 ։ 156,
ե) 330264 ։ 139 ։ 108 ,
գ) 125 ։ 25 ,
զ) 242 ։ 11 ։
գ) 56628 ։ 1521,
զ) 34608 ։ 1236 ։
5. Կատարե՛ք գործողությունները առավել հարմար եղանակով.
ա) ( 36 · 21 ) ։ 7 ,
դ) ( 25 · 16 ) ։ 8 ,
բ) ( 33 · 28 ) ։ 33 ,
ե) ( 26 · 85 ) ։ 13 ,
գ) ( 640 · 125 ) ։ 64 ,
զ) ( 350 · 14 ) ։ 70 ։
6. Հետևյալ պնդումներից որո՞նք են ճիշտ:
ա) Եթե գումարելիներից յուրաքանչյուրը բաժանվում է տրված թվին, ապա նրանց գումարը նույնպես կբաժանվի այդ թվին։
բ) Եթե գումարելիներից ոչ մեկը չի բաժանվում տրված թվին, ապա նրանց գումարը չի բաժանվի այդ թվին:
գ) Եթե բոլոր գումարելիները, բացառությամբ մեկի, բաժանվում են տրված թվին, ապա նրանց գումարը չի բաժանվի այդ թվին։
7. Դուբին մաքրեց 8 մանդարին, այնուհետև առանձնացրեց մանդարինների կտորները՝ յուրաքանչյուրը բաժանելով 10 մասի: Նախաճաշին ընտանիքի 5 անդամով որոշեցին ուտել հավասար քանակությամբ կտորներ։ Քանի՞ կտոր կհասնի ընտանիքի անդամներից յուրաքանչյուրին։
16
8. Բասկետբոլի խաղի ավարտից 6 վայրկյան առաջ հաշիվը 113 – 107 էր։
ա) Քանի՞ միավորի առավելություն ուներ հաղթող թիմը։
Lesson 1
Իմ ամենասիրելի ուսուցչուհին
Իմ ամենասիրելի ուսուցչուհին ընկեր Անի է։ Ես շատ եմ սիրում ընկեր Անիին, որովհետև երբ մենք չենք սովորում դասը պատմել, նա այնպես չի բարկանում ինչպես մյուս ուսուցչուհիները: Նա չի հանձնարարում բարդ դասեր, իսկ ովքեր դժվարանում են պատմել ասում է, որ ընտրենք փոքրիկ հատված, կամ հենց զգում է, որ դժվարանում ենք պատմել ասում է, ինչքանը հիշում եք այդքանը պատմեք:
Ամենապիտանի բանը 05․11․2024
Ժամանակով Արևելքի մի հրաշագեղ աշխարհում արդարամիտ և խելացի մի թագավոր է եղել: Նա ունեցել է երեք որդի:
Եղավ, որ այդ թագավորը ծերացավ և կառավարության սանձը կամեցավ դեռ ողջ օրով հանձնել իր ժառանգներից նրան, որն ավելի ընդունակ կլինի այդ դժվարին գործին: Ուստի մի օր կանչեց որդիներին և ասաց.
-Սիրելի որդիներ, տեսնում եք, որ ձեր հայրը ծերացել է ու էլ չի կարող երկիրը կառավարել: Ես վաղուց իջած կլինեի իմ գահից, եթե կատարված տեսնեի այն միտքը, որ երկար տարիներ պաշարել է հոգիս: Եվ հիմա ձեզանից ով որ իմաստուն կերպով լուծե այդ իմ միտքը, նա կստանա իմ թագը, նա կկառավարե իմ ժողովուրդը:
-Ապրած կենա մեր սիրելի հայրը, սուրբ է մեզ համար նրա վեհ կամքը. Այդ ի՞նչ մեծ միտք է, որ չի կարողացել լուծել նրա իմաստուն հոգին:
-Ահա՛ տեսնո՞ւմ եք այդ ահագին և մեծածավալ շտեմարանը, որ վաղուց շինել եմ: Իմ փափագս էր այդ լցնեի այնպիսի բանով, որ ամենապիտանին լիներ աշխարհիս երեսին և որով կարողանայի բախտավոր դարձնել իմ ժողովուրդը: Այդ շտեմարանը մնում է դատարկ:
Եվ հիմա, ո՛վ ձեզնից կարողանա այդ շտերամանը իր բոլոր անկյուններով, ծայրեծայր, լցնել աշխարհի այդ ամենապիտանի բանով, թող նա արժանի լինի գահին:
Առե՛ք գանձերիցս ինչքան որ կուզեք և առանձին-առանձին ուղի ընկեք քաղաքե-քաղաք, աշխարհ-աշխարհ, գտեք այդ բանը և լցրեք իմ շտեմարանը:
Ձեզ երեք անգամ քառասուն օր միջոց եմ տալիս:
Որդիները համբուրեցին հոր ձեռքը և ճանապարհ ընկան:
Ամբողջ երեք անգամ քառասուն օր նրանք շրջեցին քաղաքե-քաղաք, աշխարհե-աշխարհ. տեսան ուրիշ-ուրիշ մարդիկ, ուրիշ-ուրիշ բարքեր ու ժամանակին եկան կանգնեցին հոր առջև:
-Բարով եք եկել, անգին որդիներս, գտե՞լ եք արդյոք և բերել՝ ինչ որ ամենապիտանի բանն է աշխարհում:
-Այո՛, գտել ենք, սիրելի հայր,- պատասխանեցին որդիները:
Եվ հայրն իսկույն վեր առավ որդիներին և գնացին շտեմարանի դուռը. այնտեղ հավաքված էին բոլոր պալատականները և շա՛տ ժողովուրդ:
Թագավորը բացեց դուռը և կանչեց մեծ որդուն.
-Ինչո՞վ կլցնես այս ահագին շտեմարանս, սիրելի որդյակ, ի՞նչ բանով, որ աշխարհում ամենապիտանին լինի:
Եվ մեծ որդին գրպանից հանեց մի բուռ հացահատիկ՝ պարզելով դեպի հայրը՝ ասաց.
-Հացով կլցնեմ այս ահագին շտեմարանը, թանկագին հայր:
Ի՞նչն է աշխարհում ամենապիտանի բանը, քան հացը, ո՞վ կարող է առանց հացի ապրել: Շատ թափառեցի, շատ բան տեսա,- բայց հացից անհրաժեշտ ոչինչ չգտա:
Այն ժամանակ հայրը կանչում է միջնեկ որդուն.
-Ինչո՞վ կլցնես այս ահագին շտեմարանս, սիրելի որդյակ, ի՞նչ բանով, որն աշխարհում ամենապիտանին լինի:
Եվ միջնեկ որդին հանեց գրպանից մի բուռ հող, պարզելով դեպի հայրը՝ ասաց.
-Հողով կլցնեմ ես ահագին շտեմարանը, թանկագին հայր, ի՞նչն է աշխարհում ամենապիտանի բանը, քան հողը: Առանց հողի հաց չկա, առանց հողի ո՞վ կարող է ապրել: Շատ թափառեցի, շատ բան տեսա, բայց հողից անհրաժեշտ ոչինչ չգտա:
Ապա հայրը կանչեց կրտսեր որդուն.
-Ինչո՞վ կլցնես այս ահագին շտեմարանս, սիրելի որդյակ, ի՞նչ բանով, որն աշխարհում ամենապիտանին լինի:
Այդ միջոցին կրտսեր որդին հաստատ քայլերով մոտեցավ շտեմարանին, անցավ շեմքը, գրպանից հանեց մի փոքրիկ մոմ, կայծքարին խփեց հրահանը, կայծ հանեց, վառեց աբեթը, հետո մոմը: Բոլորը կարծում էին, թե նա ուզում է լույսի լուսով լավ զննել շտեմարանը, նրա ահագնությունը:
-Դեհ, ասա, որդի, ինչո՞վ կլցնես.- անհամբեր ձայնով հարցրեց հայրը:
-Լույսով կլցնեմ այս ահագին շտեմարանը, իմաստուն հայր, լույսով միայն: Շատ թափառեցի, շա՛տ աշխարհներ տեսա, բայց լույսից անհրաժեշտ ո՛չ մի բան չգտա: Լույսն է ամենապիտանի բանը աշխարհում: Առանց լույսի հողը հաց չի ծնի, առանց լույսի հողի վրա կյանք չէր լինի:
Շա՛տ թափառեցի, շա՛տ աշխարհներ տեսա և գտա, որ գիտության լույսն է ամենապիտանի բանը, և միայն գիտության լույսով կարելի է կառավարել աշխարհը:
-Ապրե՛ս,- գոչեց ուրախացած հայրը,- քեզ է արժանի գահն ու գայիսոնը, քանի որ լույսով ու գիտությամբ պիտի լցնես թագավորությունդ և մարդկանց հոգիները:
-Ապրա՛ծ կենա մեր երիտասարդ լուսավոր թագավորը,- գոչեցին ոգևորված պալատականներն ու ժողովուրդը ամբողջ:
Առաջադրանքներ
Բառային աշխատանք
Բացատրի՛ր տրված բառերը և արտահայտությունները։
ողջ օրով-կենդանի օրով
կառավարության սանձը հանձնել-ղեկավարությունը հանձնել ինչ որ մեկին
պաշարել-գրավել
վեհ-բարձի
շտեմարան-պահեստ
այդ միջոցին-այդ պահին
շեմքը անցավ-դռնից այն կողմ անցնել, ինչ որ դժվարություն հաղթահարել
հրահան-Երկաթ կամ պողպատ, որով կայծքարին խփելիս կայծ Է
աբեթ-այրած կտավից, բամբակաթելից կամ այլ նյութից պատրաստված դյուրավառ նյութ:
զննել-ուսումնասիրել
գայիսոն-Արքայական գավազան
կրտսեր-տարիքով փոքր
Ըստ կազմության ինչպիսի՞ն են տեքստում ընդգծված բառերը։ Դո՛ւրս գրի՛ր դրանք և ենթարկի՛ր բառակազմական վերլուծության։
հրաշագեղ – հրաշ-ա-գեղ
արդարամիտ – արդար-ա-միտ
մեծածավալ – մեծ-ա-ծավալ
ծայրեծայր – ծայր-ե-ծայր
կայծք – կայծ-ք
հրահան – հր-ա-հան
Տեքստից դո՛ւրս գրի՛ր մի քանի ածանցավոր բառ և առանձնացրո՛ւ արմատներն ու ածանցները։
Օրինակ՝
հրաշագեղ-հրաշ(ք)+ա+գեղ (գեղեցիկ)
թագավոր-թագ+ավոր
կառավարության-կառավար(կառավարել)+ության
ամենապիտանի-ամենա+պիտանի
թագավորություն-թագավոր+ություն
բախտավոր-բախտ+ավոր
ահագնություն-ահագն(ահագին)+ություն
Տեքստային աշխատանք
Տեքստից դո՛ւրս գրիր թագավորին բնութագրող հատվածները։
Թագավորը մի հրաշագեղ աշխարհում արդարամիտ և խելացի մի թագավոր է եղել:
Բնութագրի՛ր թագավորի կրտսեր որդուն։
Կրդսեր որդին շատ իմաստուն, հնարամիտ մի տղա է ինչպես իր հայրը։
Թագավորն ո՞ւմ հանձնեց գահը։ Տեքստից դո՛ւրս գրիր նշված հատվածը։
-Ապրե՛ս,- գոչեց ուրախացած հայրը,- քեզ է արժանի գահն ու գայիսոնը, քանի որ լույսով ու գիտությամբ պիտի լցնես թագավորությունդ և մարդկանց հոգիները: Կրտսեր որդուն
Քո կարծիքով ի՞նչն է ամենապիտանի բանը աշխարհում, գրավոր ձևակերպի՛ր մտքերդ։
Իմ կարծիքով ամենապիտանի բանը դա ջուրն է, որովհետև առանց ջրի կյանք չկա։